Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында Қазақстандағы қазіргі заманғы модернизация үдерістерінің маңызды құрамдас бөлігі – рухани салаға назар аударады.

Қазақстан даласы ежелден өркениеттің, мәдениеттің және діннің, философиялық және саяси идеялардың өзіндік бесігі болды.

Президент мынаны атап өтті: тарих пен география түркі мемлекеттерінің, Ұлы дала империяларының сабақтастығының ерекше үлгісін қалыптастырды. Көптеген ғасырлар бойы олар орта ғасырлық Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени ландшафтында өзінің елеулі ізін қалдыра отырып, бірін-бірі ауыстырды.

2014 жылы Ұлытау кездесуінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаев біздің тарихымыздың кілті ретінде үш негізгі ортақ түркі дәуірлерін атап өтті, олар: хун империясының дәуірі, ежелгі түркі дәуірі (Түрік қағанаттары) және Алтын Орда (Жошы ұлысы). Бұл кезеңдер түрлі ғасырлар мен мыңжылдықтарды бір-бірінен бөле отырып, ерекшелендіріп, Ұлы Еуразияның әртүрлі бөліктерінде, әр бұрышында пайда болды, бірақ, оларды ежелгі дәуірден шыққан жақындастыратын бір нәрсе – еуразияшылдық идеясы, ол халықтарды, этностарды және елдерді өшпес тарихи кезеңге біріктірді.

Ол Ұлы түркі қағанының тас шежіресінде жазылған «Мәңгілік Ел» туралы аңызға айналған ертегіде айқын және жан-жақты көрсетілген. Көшпелі империялар пайда болды, ол өзінің құдіретіне жетті және қатал тарихтың аясында ыдырады, бірақ саяси және идеялық сабақтастықты сақтап қалды, еуразияшылдық кодын мұрагерлік бойынша бере отырып, онда үздіксіз қозғалысқа және жаңа кеңістіктерді игеруге деген құштарлық пен әр түрлі және көптілді халықтарды бірыңғай конгломератқа біріктірген күшті мемлекеттілік идеясы топтастырылды [1].

Еуразияның көптеген өңірлерінің тарихи дамуындағы көшпенділердің рөлі көп қырлы болды және олар экономикалық, мәдени, әскери дамуда елеулі әсер етті.

Шамамен екі жарым мың жыл бойы Еуразиялық даланың көшпенділері көптеген жағдайларда отырықшы елдер мен халықтардан әскери артықшылыққа ие болды, бұл олардың саяси және экономикалық салалардағы өзара қарым-қатынасында тікелей көрініс тапты. Көшпелі ортада әскери істе көптеген революциялық өзгерістер пайда болғаны жақсы белгілі. Олар қару-жарақтың көптеген жаңа түрлері мен ұрыс жүргізудің тактикалық тәсілдерінің пайда болуы мен таралуына үлкен үлес қосты. 

Көшпелі мемлекеттердің құрылуы қашан да лайықты тауарлар мен артефактілердің трансконтиненттік айналымын ынталандырды және бұдан басқа мәдениетаралық байланыстар, алмасу, салыстыру және алыс-беріс үшін қолайлы жағдай жасады. Көшпелілердің жаулап алуы және көшпелі империяларды құру нәтижесінде әлем барынша ашық бола түсті, алыс елдер мен жерлер анағұрлым қолжетімді болды, ал олар туралы білім өсе түсті. Сондай-ақ, номадтар отырықшы-егіншілік қоғамдарды дамытуда шынымен үлкен рөл атқарды.

Ежелгі Еуразия кеңістігінде және оның шегінен тыс бірқатар аумақтардағы мемлекеттіліктің пайда болуы Орталық Еуразия даласынан мал шаруашылық тайпаларының қозғалысымен ғана байланысты болды. Дала тайпаларына тән белсенділік таныту егіншілер орналасқан аймақтарға номадтардың географиялық орын ауыстыруы актісімен бітпеген.

Дала тайпалары ежелгі және ортағасырлық тап қоғамдарын құруда шешуші рөл атқарды, олардың әрқайсысы жаулап алушы-малшылардың өздері жаулап алған егіншіліктердің этномәдени қауымдастығына этномәдени ортақтығының нәтижесі ретінде пайда болды. 

Тек құрлықішілік мал өсірушілер ғана тарихи түрде мемлекеттік құрылымдарға ұқсас қоғамдық құрылымдарды құру дағдыларына ие болды. Дала тайпаларының өмірлік ерекшеліктерінің ерекшелігі зор аумақты мықты әскери-саяси ұйымға таратылған халықты нығайту қажеттілігін тудырды [2].

Осының нәтижесінде Орталық Еуразия даласында әр түрлі қауымдастықтар мен көшпелілердің тұтас державалары – «көшпелі империялар» деп аталатын державалары бірінен соң бірі пайда болды. Тек осындай жолмен ғана экстенсивті көшпенді экономиканың қарама-қайшылықтарын жеңуге болатын еді. 

Жаулап алу нәтижесінде пайда болған барлық мемлекеттерде халықтың көпшілігінің негізгі екі топқа бөлінуі болды: салық салынбайтын, бірақ әскери ақсүйектерге қызмет етуге және соғысуға міндетті және соғысуға міндетті емес, бірақ әскери ақсүйектерді ұстауға салық төлейтін шаруа. «Аристократия» және «елдің армиясы» түсініктері барлық уақытта да тарихи синоним болатын.

Тарихшылар тек қана осы қоғамдардың жаулап алған егіншілік халқына қатысты қолданатын «тәуелді тап» әлеуметтік анықтамасы, олардың кез-келгенінің билеуші жағына да тең дәрежеде қарады. 

Егер олардың егіншілік халқы өзінің билеуші класына толық саяси тәуелді болатын болса, онда соңғысы өз кезегінде оны азық-түлікпен қамтамасыз еткен егіншілікке толық тәуелді болды, бірақ экономикалық жағынан. Демек, ежелгі және ортағасырлық қоғамдардағы екі негізгі таптар арасындағы қатынастар өзара тәуелділікке салынған.

Осылайша, ежелгі егіншілік аймақтарындағы жаулап алушы-малшылардың келуімен ғана таптық мемлекет – иерархиялық ұйымдасқан әлеуметтік-саяси жүйенің қалыптасуы жүрді, оның негізінде еңбекті қоғамдық бөлу принципі жатыр. 

Көшпелі қоғамдардың ерекшелігін анықтаусыз олардың даму заңдылықтарын объективті түсіну мүмкін емес.

Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің пайда болуы сақ қоғамымен (б.з. д. VIII-III ғғ.) байланысты, оның негізгі қызмет түрі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Куәгерлер оларды айбынды жауынгер, атқа бай, тамаша шабандоздар және әлемдегі ең шебер садақ атқыш ретінде сипаттайды. 

Сақтар ерте таптық қоғамның қалыптасу кезеңінде болды, элита бастаған үш тектің бөлінуімен, әскери аристократтық саясигенез жолы бойынша даму үрдісі болды. 

Жоғарғы көсем (патша) құдайлардың қалаулысы, аспан мен жер арасындағы делдал болды. Сақтардың мәдени шығармашылығындағы түбегейлі жаңа құбылыс «аң стилі» деп аталатын бейнелеу өнері болды, ол көшпенділер идеологиясын білдіру үшін ерекше белгі жүйесі ретінде олардың мифологиясын көркем мәдениетте іске асыру ретінде олардың дүниетанымының көрінісі ретінде қалыптасты. Бұл металл технологиясын білу мен көркемдік ойлаудың дамығандығының жоғары деңгейінің дәлелі. 

Б.з.б. IV-III ғғ. сақтарда мемлекеттіліктің маңызды атрибуты – жазба пайда болды. Мемлекеттің қалыптасу барысы мен сақтарда хаттың пайда болуы өзара байланысты, бір мезгілдегі процесс болды. 

Сақ қоғамында басталған мемлекеттіліктің пайда болу процесі қырғыздардың, қыпшақтардың, үйсіндердің, қаңлылардың қоғамдарында әрі қарай дами бастады және әсіресе, бірінші көшпелі империяны құрушылардың – ғұндардың ірі әскери-саяси құрылуында, ал көп ұзамай Орталық Азиядағы түркі мұрагерлерінің арасында дами бастады. 

Ғұндардың саяси генезі көбінесе кейінгі мемлекеттік құрылымдар үшін үлгі болып табылады. Ғұн қоғамының жоғарғы билігінің ерекшелігі – мемлекетті жоғарғы билеушінің басқаруындағы династиялық ру басқарды.  

Ғұндар конфедерациясы 24 тайпадан тұрды, оның құрылымы этникалық бірліктердің әрқайсысының династиялық, әлеуметтік және саяси деңгейіне сәйкес қатаң регламенттелген болды. Ұлы даланың көшпенді мемлекеттеріндегі рулар мен тайпалардың қатаң иерархиясы қоғамдық және мемлекеттік дамудың негігін қалаушы принципі болды. Дала өркениетінің этноәлеуметтік қауымының динамикасының өзгешелігі белсенді әрекет ететін әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық факторлар ретінде жұмыс істейтін рулық-тайпалық құрылымдармен дамыған мемлекеттіліктің атрибуттарын анықтайды [3]. 

Дала өркениетінің өкілдері дәуірлердің тоғысында және б.з. 1 мыңжылдықтың бірінші жартысында саяси үстем күш болды. Олар экстенсивті мал шаруашылығы тәсілдерінде, қару-жарақта, көшбасшылық пен биліктің жаңа жүйесін орнатуда жаңаны енгізушілер болды.  

Жалпы алғанда сабақтастықтың жоғары дәрежесі уақыт пен кеңістікте далалық өмір сүру салтына тән. Барлық этникалық және жергілікті нұсқаларда ұзақ тарихи кезеңдерде сақталған мәдениетте стереотиптер жасалды. Әсіресе, олар түркі этностарының материалдық және рухани мәдениетінде, адамгершілік және мінез-құлық нормаларында айқын көрінді. 

Сонымен қатар дала өркениеті ашық қоғам болды, егіншілік отырықшыл өркениеттермен тұрақты өзара байланыста болды, олардың жетістіктерін пайдалана отырып және оларды өз жетістіктерімен байытты. 

Дала өркениетінде қалыптасқан тарихи-мәдени мұра түркі, сондай-ақ жалпы Еуразия халықтарының баға жетпес байлығы мен теңдесі жоқ қазынасына айналды. 

Осылайша, Мемлекет басшысы тағы да ата-бабаларымыздың тарихи жетістіктеріне сүйене отырып, одан әрі жаңғырту өзгерістерінің қажеттілігін өзектендіреді. 

Елбасы сонымен қатар алдыңғы ұрпақтың тарихын, рухани және мәдени мұрасын зерттеу арқылы өскелең ұрпақты тәрбиелеуге ерекше назар аударады. Жастардың жоғары рухани деңгейі қазақстандық қоғамдағы жаңғырту процестерін одан әрі тереңдетуге және дамытуға ықпал етуі және Қазақстанды әлемнің неғұрлым дамыған мемлекеттерінің қатарына шығаруы тиіс. 

Ғ.Ж. Елмұратов саяси ғылымдар кандидаты С. Торайғыров ат. ПМУ профессоры