Бүгінгі таңда жер шарында тіршілік ететін үй жылқыларының барлығы, шабатын, пони немесе ірі жылқылар біздің заманымызға дейінгі III мыңжылдықтың соңында Оңтүстік далаларынан шыққан. Алайда, қазіргі заманғы типтегі жылқыларды қолға үйретудің нақты уақыты және олардың Еуразияның ежелгі тұрғындары арасында кең таралуы әзірге қызу талқылануда.

            «Nature» журналында 06.06.2024 жылы шыққан жаңа зерттеу қазіргі типтегі жылқылардың таралуы шамамен 4200 жыл бұрын басталғанын айтады. Бекітілген мерзім адамзат тарихының жаңа кезеңінің бастауы ретінде белгіленген, сол  сәтте жылқылар еуразиялық құрлықта коммуникациялық байланыстардың дамуын жеделдетіп, түрлі мәдениеттер арасында өзара байланыс пен ақпарат алмасуды жылдамдатқан күшке айналды.

            Бұл жұмысты Тулуз геномика және антробиология орталығының директоры (Поль Сабатье Университеті) Людовик Орландо үйлестірді. Бұл жұмысқа әлемнің 113 мекемесінің 133 зерттеушісі қатысты. Олардың қатарында Торайғыров университеті мен өзге отандық жоғары оқу орындарының өкілдері болды.

Зерттеу тобы Еуразия құрлығының түкпір-түкпірінен жылқыларға қатысты археологиялық олжаларды көптеп жинады. Зерттеу жылқы шаруашылығының пайда болуымен сәйкес келетін генетикалық трансформациялардың басталуын егжей-тегжейлі талдау үшін және геномдық қатарлардың өмір сүру уақытын анықтау үшін радиокөміртекті анықтау және ежелгі ДНҚ секвенирлеу нәтижелерін біріктірді.

«Мен жылқылар тақырыбын шамамен он жыл бұрын зерттей бастадым. Осы уақыт аралығында бізде бірнеше ежелгі геном болды. Қазіргі уақытта олардың саны жүздеп саналады. Орталық Еуропа, Карпат таулары мен Трансильвания аумақтарынан мәліметтер жинау аса маңызды болды. Себебі, бұл аймақтар атқа мінудің пайда болу орны ретінде талқыланып жатыр. Шамамен 5000 жыл бұрын далалық аймақтардан жаппай көші-қон кезеңі басталды. Бұл үрдіс ертерек те басталуы мүмкін», - дейді Барселона эволюция биологиясы институтының (CSIC және Помпеу Фабра Университетінің бірлескен орталығы) штатты ғылыми қызметкері, зерттеудің алғашқы авторы Пабло Либрадо.

Зерттеу тобы жылқы шаруашылығын үш көрсеткіш бойынша тыңғылықты зерттеді. Біріншіден, қазіргі заманғы жылқылардың ата тегі жануарлардың қолға үйретілген аумақтарынан тыс жерде тарала бастаған. Кейін  б.з.д. III мың жылдықта жылқылардың демографиясы реконструкцияланды. Бұл оларды қолға үйретудің алғашқы белгілерін анықтап, жылқыларды жаппай өсіру кезеңінің басталуын нақты білу үшін керек. Нәтижесінде жылқылардың рекпродуктивті өмірінің ұзақтығын дәлелдейтін деректер белгілі болды. Бұл көрсеткіш жылқыларды қолға үйретушілердің әрекетін растайды. Үш дәлелдің сәйкес келуі 4 200 жыл бұрынғы уақытқа сай. Осы уақытта халықтың сұранысы бойынша жануарлардың жаппай өсіріле басталу кезеңі деп топшылауға болады. Осылайша, 4 200 жыл бұрын жылқылардың қарқынды жылжуы басталды. Жылқы қозғалыс негізі ретінде  сол кезде, ХХ ғасырда двигательдердің пайда болуына дейін ең жылдам көлікке айналды.

Десе де, ежелгі ДНҚ көрсеткіштерін зерттеу б.з.д. III  мыңжылдықтың бірінші жартысында далалардан келген протоүндіеуропалық тілде сөйлейтін тіл тасымалдаушылары ретінде саналатын еуропалықтардың генетикалық ландшафтындағы ерте өзгерістерді көрсетті. Жылқылардың генетикалық картасы едәуір кеш өзгере басталғандықтан, зерттеу тобы жылқыларға мінуді жылқыларға қатысты терминологияның үндіуропалық тілдердің басым бөлігі үшін жалпы негіз болғанына қарамастан, осы көші-қон үрдісінің қозғалу күші ретінде санамайды.

«Мені көп жылдар бойы мазалаған бір сұрақ бар. Ол өндіріс ауқымына қатысты. Б.з.д. II мыңжылдықтың басындағы жаһандық сұранысты қанағаттандыру үшін салыстырмалы түрде қолға үйретілген аумақта жылқылардың саны кенеттен арта түсті. Бұны қалай түсіндіруге болады?  Енді бізде жауап бар. Селекционерлер жануарлардың көбеюін жақсы бақылағаны соншалық, олар екі ұрпақ арасындағы уақыт аралығын екі есеге қысқартты. Қарапайым тілмен айтқанда, олар өнімділікті екі есе арттыру арқылы көбею процесін жеделдете алды», — деп қосты Людовик Орландо.

Зерттеуде әзірленген генерация уақытын өлшеудің әдістемесі жаңа әрі ежелгі геномның уақытша қатарының бар әлеуетін пайдаланады. Геномдардың дамуына қарай олар мутацияны жинап, әр ұрпақты қайта біріктіреді.

Олар тасымалдайтын мутациялардың саны және ДНҚ-ның өзара әрекеттесуі, олар бастан өткерген оқиғалар көптеген ұрпақтар үшін тікелей шара ретінде қызмет етеді. Радиокөміртекті күндермен бірге ұрпақтар санын күнтізбелік жылдарға ауыстыруға болады. Зерттеу тобы соңғы екі ғасырда көптеген ұрпақтар жиналғанын анықтады, бұл қарқынды селекциялық өсіру нәтижесінде көптеген заманауи тұқымдардың пайда болуымен сәйкес келді. Бір қызығы, шамамен 4 200 жыл бұрын ұрпақ сағаттары үй жылқыларының жаппай өндірісі мен географиялық таралуы басталған кезде жылдамырақ жүретіні анықталды.

«Уақытша өзгерістерді өлшеу әдістемесі үлкен әлеуетке ие. Ол археозологияны жылқылардан бөлек үй жануарларының таралуын бақылау дамуының мониторингін жаңа құралдармен «жабдықтайды». Сонымен қатар, ежелгі халықтың немесе жануардың бір ұрпағының өмір сүру ұзақтығын анықтауға көмектеседі. Осы уақытта өмір сүру немесе айтарлықтай климаттық өзгерістермен қалай дамығанын білуге болады», - дейді статистикалық негізді әзірлеген Пабло Либрадо.

Жылқыларға келетін болсақ, зерттеу тобы қазіргі заманғы типтегі жылқылардың даму кезеңінде ұрпақтар арасында өте қысқа аралықтың болуын анықтағанын атап өткен жөн. Оларды Ботай елді мекендерінде зерттелген жылқылар (мұнда жылқыларды сауу, арқан мен қора фактілері тіркелген) және Орталық Азиядағы Бөрлі 4 қонысы айтарлықтай ерекшелендіреді. Ботай типіндегі жылқылардың генетикалық құрамы жергілікті болып қалғандықтан және Еуразияға таралмағандықтан, "Ботай" алыс қашықтыққа қоныс аударған жоқ деп айтуға болады.

«Біздің деректер жылқылардың екі рет қолға үйретілгенін растайды. Біріншісі шамамен 5 500 жыл бұрын Солтүстік Қазақстан аумағында болған. Бұл үдерістің мақсаты жылқы санын азайту мәселесін шешу және Орталық Азия даласын мекендейтін халықты тамақтандыруды қамтамасыз ету болды. Біз білетін үй жылқысы шамамен 4200 жыл бұрын екінші рет қолға үйретудің нәтижесінде пайда болды. Бұл оқиға адамзат тарихын шынымен өзгертті, алғаш рет жылдам ұтқырлықты қамтамасыз етті», - деп қорытындылады Людовик Орландо.

Бұл жұмыс негізінен Еуропалық зерттеу кеңесі тарапынан қолдау тапты (CoG PEGASUS және SyG Horsepower).

«Алынған нәтижелер қазіргі заманғы типтегі жылқылардың доместикациясының жалпы көрінісін айтарлықтай толықтырады және соңғы қола дәуірінде Еуразияның дала белдеуіндегі жаһандық көші-қонның басталуына әсер еткен факторларды анықтауға мүмкіндік береді. Павлодар Ертіс өңірі мен Солтүстік Қазақстанның аумағы сол кездегі халық белсенді қатысқан үрдістердің құрамдас бөлігі болды. Бөрлі 4 (Павлодар облысы, Аққулы ауданы) қонысында Торайғыров университетінің  экспедициясы жүргізген зерттеу нәтижесінде алған материалдар Ботай қонысын зерттеу нәтижелерін толықтырып, б. з. д. IV мыңжылдықтың екінші жартысында қолға үйретілген жылқының Ботай типін ажыратуға мүмкіндік берді, алайда б. з. д. III мыңжылдықтағы жағдай әлі күнге дейін белгісіз. Азия далаларында жергілікті халық олардан бас тартты ма, әлде біраз уақыт пайдаланды ма? Бұл сұрақтардың жауабын университетіміз жүргізіп жатқан Қазақстанның ерте қола дәуірі мен энеолит ескерткіштерін зерттеу нәтижелері береді. Әзірге жылқыларды дамытудың екі бағыты – Ботай және понто-Каспий екі дәуірі энеолит пен соңғы қола дәуірінде тіркелді. Биылғы жылы осы мәселелердің барлығын зерттеуді Экстер, Киль және т.б. университеттердегі шетелдік әріптестерімізбен жүргізілген экспедициямыз жалғастырады, - деді Торайғыров университетінің Ә. Х. Марғұлан атындағы бірлескен археологиялық ғылыми-зерттеу орталығының зерттеу ұжымының қызметкерлері Виктор және Илья Мерц (Павлодар қ.).

1 фото: Жылқы бақташысы Ішкі Моңғолияда жылқыларды ұстап жатыр, Қытай, маусым, 2019 ж. © Людовик Орландо.

2 фото: Ауыр жүк тасымалдап жатқан жылқылар мен қашыр пойыздары. Перу Андылары, Салкантай тауының аумағы, тамыз. 2024 г. © Людовик Орландо.